Sâm bố chính là loại nhân sâm quý của Việt Nam với nhiều tác dụng tốt cho sức khỏe và được các thầy thuốc đông y ưa dùng để thêm vào các vị thuốc bồi bổ cơ thể, chữa thiếu máu, trầm cảm, suy nhược cơ thể, bổ tỳ vị, rối loạn kinh nguyệt, suy giảm sinh lý,… và hỗ trợ điều trị các bệnh về đường hô hấp hiệu quả. Bài viết này sẽ trình bày cụ thể về công dụng và cách dùng của sâm bố chính.
Sơ lược về sâm bố chính
Nguồn gốc sâm bố chính
Sâm bố chính hay còn gọi là Sâm Thổ Hào (Thổ Hào Sâm), Sâm báo, Nhân sâm Phú Yên (Tên khoa học: Abelmoschus sagittifolius) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Cẩm quỳ hay còn gọi là họ dâm bụt hoặc họ bông.
Cây sâm thổ hào trước kia có nguồn gốc tại xã Thanh Hà, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An. Qua thời gian, các gốc sâm bố chính rừng bị khai thác dần cạn kiệt. Sau đó vào những năm 1400, loài sâm này đã được phục hồi để làm dược liệu quý tiến vua, tiến chúa và được danh y Hải Thượng Lãn Ông dùng làm thuốc lần đầu tiên tại huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, nên thường được gọi với cái tên khác là sâm bố chính.
Căn cứ vào màu sắc hoa, chúng được chia thành 4 loại: sâm bố chính hoa đỏ tươi, sâm bố chính hoa hồng phấn, sâm bố chính hoa đỏ hồng và cây sâm bố chính hoa vàng.
Ngày nay, nhân sâm bố chính được trồng rộng rãi để làm thuốc, nhiều nhất là ở các tỉnh Nam Trung Bộ và khu vực Tây Nguyên như Phú Yên, Gia Lai và Bình Định.
Mô tả đặc điểm hình dáng cây
- Cây thân thảo, có chiều cao khoảng 0.3-1m hoặc hơn. Thân cây chủ yếu mọc đứng, đôi khi có thể mọc bám vào các cây khác để phát triển.
- Lá cây mọc so le, màu xanh, có cuống dài, bề mặt nhiều lông. Gốc lá hình trái xoan và cuối phiến lá lại có hình dáng tương tự như mũi tên.
- Hoa sâm bố chính là hoa đơn có 5 cánh, màu hồng phớt vàng hay nâu đỏ, mọc riêng lẻ ở kẽ lá, có đường kính khoảng 8cm. Cuống hoa dài, đầu trên hơi phình ra, bên ngoài phủ lông cứng. Cây ra hoa vào tháng 6, tháng 7 dương lịch.
- Quả hình trứng, một đầu nhọn, chia làm 5 múi, bên ngoài phủ lông. Khi chín, quả sẽ chuyển từ màu xanh sang màu nâu và nứt ra thành 5 mảnh rõ ràng.
- Trong quả có chứa nhiều hạt nhỏ màu nâu, hình dáng tương đối giống quả thận.
- Rễ sâm bố chính có hình dáng bên ngoài giống nhân sâm, màu vàng nhạt hoặc trắng. Đường kính trung bình dao động từ 1,5 – 2cm.
Công dụng sâm bố chính
Thành phần hoá học
Theo GS Đỗ Tất Lợi, 30-45% trong rễ sâm bố chính là chất nhầy và tinh bột. Nghiên cứu đã chứng minh sâm bố chính được trồng tại Bạc Liêu có thành phần hoá học như: phytosterol, coumarin, acid béo, acid hữu cơ, đường khử và hợp chất uronic (3.96% lipid, 0.23% protein toàn phần, 1.26% protid,…), 15.14% tinh bột, 18.92% chất nhầy, 11 loại acid amin và 13 nguyên tố vi lượng.
Gần đây, các nhà khoa học còn phát hiện trong sâm bố chính có các chất như Acyl hibiscone B, (R)-de-O-methyllasiodiplodin hay hibiscone B.
Sâm bố chính có tác dụng gì?
Với sự phong phú về hàm lượng chất dinh dưỡng, rễ nhân sâm bố chính đã được cả y học cổ truyền và y học hiện đại đánh giá cao về tác dụng đối với sức khỏe.
- Theo y học cổ truyền:
Sâm bố chính có vị ngọt, hơi nhớt, tính bình, vào kinh Phế, Tỳ. Tác dụng của sâm bố chính là bổ tỳ vị, bổ máu, nhuận phế, thanh nhiệt, dưỡng ẩm, trợ tiêu hóa, sinh tân dịch. Chuyên trị các trường hợp suy nhược cơ thể, mất ngủ, suy dinh dưỡng, rối loạn kinh nguyệt, ho, hen suyễn, lao phổi ở trẻ em, sốt, thiếu máu, trầm cảm, ra nhiều mồ hôi, mỏi lưng, động kinh, khó tiêu, suy giảm sinh lực,…
- Theo y học hiện đại:
Thí nghiệm trên chuột nhắt trắng cho thấy, sâm bố chính có thể giúp an thần và ức chế hoạt động của hệ thần kinh trung ương.
Bên cạnh đó, một nghiên cứu cho thấy các chất được chiết xuất từ hạt và lá của sâm bố chính cũng có chứa hoạt tính chống oxy hóa và có thể dùng như chất ức chế gốc tự do, kháng khuẩn vừa phải chống lại một số chủng vi khuẩn. Chiết xuất này cũng có tác dụng chống tăng sinh tế bào ung thư biểu mô tuyến trực tràng và u nguyên bào võng mạc ở người.
Một nghiên cứu khác lại cho thấy, điều trị bằng chiết xuất sâm bố chính trong 2 tuần làm tăng tín hiệu insulin qua trung gian thụ thể. Do đó, sâm bố chính được đề xuất như một liệu pháp hỗ trợ có khả năng hữu ích cho bệnh nhân đái tháo đường đề kháng insulin, đồng thời cũng có thể sử dụng trên những đối tượng muốn tăng độ nhạy cảm với insulin.
Cách dùng của nhân sâm bố chính
Tuỳ vào từng nhu cầu sử dụng mà sâm bố chính có thể được chế biến thành nhiều loại thuốc khác nhau như ngâm rượu, ngâm mật ong, thái lát phơi khô để pha trà,…
Sâm bố chính ngâm rượu
Thời gian ngâm rượu từ 1-3 tháng hoặc hơn. Mỗi ngày dùng 1 – 2 chén nhỏ có thể tăng cường sức khỏe và chức năng sinh lý.
Quý ông có thể kết hợp ngâm thêm sâm cau, ba kích, cây mú từn hoặc nhục thung dung để bổ thận, cường dương, gân cốt khỏe mạnh.
Sâm bố chính ngâm mật ong
Sâm đem thái lát mỏng rồi ngâm với mật ong rừng nguyên chất đựng trong hũ kín. Thời gian ngâm từ 2 – 3 tháng. Mỗi ngày dùng 2 – 3 lát sẽ giúp cơ thể khỏe mạnh.
Sâm bố chính thái lát phơi khô
Đây là cách sơ chế để bảo quản sâm bố chính được lâu, dùng được đến 2 năm. Sâm khô có thể dùng để pha trà hoặc sắc nước uống hàng ngày. Sau một thời gian sử dụng, cơ thể sẽ trở nên khỏe mạnh, ăn uống ngon miệng và cải thiện giấc ngủ rõ rệt.
Lời kết
Trên đây là những thông tin về công dụng và cách dùng của sâm bố chính. Ngoài ra, bạn có thể tham khảo thêm các sản phẩm từ sâm Ngọc Linh – “quốc bảo sâm Việt Nam” với những dược tính quý hiếm tốt cho sức khỏe đang được cung cấp bởi Công ty